ΤΕΣΣ: Νανο-προστασία για την πολιτιστική κληρονομιά

Αξιοποιώντας τις δυνατότητες της νανοτεχνολογίας, οι Έλληνες εταίροι του ερευνητικού προγράμματος ΤΕΣΣ δημιούργησαν μια πρωτότυπη μέθοδο σήμανσης αρχαίων και νεότερων αντικειμένων τέχνης, τα οποία συναποτελούν την πολιτιστική μας κληρονομιά. Η ιχνηθέτησή τους με μη-καταστρεπτικό και αόρατο τρόπο, η οποία αποκαλύπτεται μόνο με τη χρήση ειδικού οργάνου, μπορεί να διασφαλίσει τη γνησιότητα των αυθεντικών και να αποκαλύψει την πραγματική ταυτότητα των αντιγράφων.

Συχνά-πυκνά, τα διαβάζουμε στις εφημερίδες ή τα βλέπουμε στην τηλεόραση: συνελήφθη ο Τάδε ή ο Δείνα, όταν προσπάθησε να πωλήσει αρχαία αγάλματα,  αγγεία ή πίνακες, τα οποία - όπως αποδείχθηκε - είχαν κλαπεί πριν από κάποια χρόνια από το Μουσείο Α ή τη Συλλογή του Β.
Και δώσ' του εικόνες των κλοπιμαίων που καταχέθηκαν προκειμένου να αποδοθούν στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους, δώσ' του λεπτομέρειες για τον τρόπο της κλοπής και την αξία τους...
Η κλοπή πολιτιστικών αγαθών δεν είναι καινούρια υπόθεση και σίγουρα δεν γίνεται μόνο στις μέρες μας. Τα έργα Τέχνης βρίσκονταν πάντα ψηλά στις προτιμήσεις κατακτητών ή απλώς κακοποιών (και σίγουρα όχι απλώς φιλότεχνων) στοιχείων, που περιμένουν να κερδίσουν τουλάχιστον τα προς το ζειν από τη διακίνησή τους.
Από την άλλη, θες η αλλαγή κουλτούρας, θες οι ευκολίες της εποχής,  θες η αυξημένη ζήτηση ανά τον κόσμο, τα τελευταία χρόνια εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς «ταξιδεύουν» νόμιμα (είτε για να παρουσιαστούν σε εκθέσεις που γίνονται σε άλλη πόλη ή χώρα είτε για να ενταχθούν στη συλλογή κάποιου μουσείου) όλο και πιο συχνά, εδώ κι εκεί.
Υπάρχει, όμως, και μια άλλη κατηγορία που διακινείται επίσης έντονα: αυτή των «αυθεντικών αντιγράφων» που, όσο κι αν το όνομά τους ακούγεται οξύμωρο αποτελούν μια πραγματικότητα, την οποία συναντάμε σε κάθε σοβαρό πωλητήριο κάθε Μουσείου που σέβεται τον εαυτό του.
Μιλάμε, φυσικά, για τα αντίγραφα αρχαίων αντικειμένων κάθε λογής αγάλματα, αγγεία, κοσμήματα, μεταλλικά δοχεία, ως και βυζαντινές εικόνες, τα οποία είναι τεχνολογικά πιστές αντιγραφές των πρωτοτύπων.

Έχουν, δηλαδή, κατασκευαστεί με τον ίδιο τρόπο, την ίδια τεχνοτροπία και τα ίδια υλικά από ταλαντούχους σύγχρονους τεχνίτες, έστω κι αν η (τεχνητή) παλαίωσή τους παραπέμπει σε άλλες εποχές.
Μάλιστα, η κατασκευή τους είναι τόσο προσεγμένη που μπορούν να ξεγελάσουν ως προς τη γνησιότητά τους- ακόμα και ειδικούς, πολύ δε περισσότερο κάποιον μη-έμπειρο, από τους πολλούς που συνηθίζουν να προσεγγίζουν οι επιτήδειοι.

Έχουν γνώσιν οι φύλακες...

Τα περισσότερα αντικείμενα που πωλούνται στα Μουσεία ως πιστές αναπαραγωγές πολύτιμων πρωτότυπων, θα μπορούσαν χάρη στην υψηλή ποιότητά τους κάλλιστα να χαρακτηριστούν «η χαρά του αρχαιοκάπηλου».
Όμως, «έχουν γνώσιν οι φύλακες»... Ή τουλάχιστον, τον τελευταίο καιρό κι ενώ τα κρούσματα αυξάνουν, έχουν περισσότερη απ' ό,τι παλιότερα! Γι' αυτό πληθαίνουν οι προσπάθειες διεθνώς αφενός για την προστασία των πολύτιμων παλαιών, αφετέρου για τη σήμανση των αυθεντικών αντιγράφων, ώστε να μην υπάρχει καμία αμφιβολία για την ταυτότητά τους.
Μια από τις πιο καινοτόμες και πρωτότυπες μεθόδους που απέδειξε ήδη στην πράξη την αποτελεσματικότητά της, προέρχεται από εληνικά μυαλά και χέρια.
Η μέθοδος ΤΕΣΣ (αρχικά από τις λέξεις Τεχνολογίες Ενσωματωμένης Στοιχειακής Σήμανσης) αξιοποιεί τις δυνατότητες της νανοτεχνολογίας για να σημάνει καινούρια και παλιά έργα τέχνης και μάλιστα, τα πρώτα με μόνιμο τρόπο, ενώ τα δεύτερα με αντιστρεπτό, δηλαδή με δυνατότητα να τοποθετηθεί η σήμανση (πχ. για λόγους ασφαλείας κατά τη μεταφορά του έργου σε μια έκθεση, στο εξωτερικό) και στη συνέχεια να αφαιρεθεί (όταν αυτό επιστρέψει σώο και αβλαβές στη βάση του).
Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, πάντως, η επέμβαση στο έργο τέχνης γίνεται με τρόπο μη-καταστρεπτικό για το ίδιο, αόρατο στο γυμνό μάτι, με τη σήμανση να αποκαλύπτεται μόνο με τη χρήση ειδικού επιστημονικού οργάνου, βάσει της τεχνικής της φασματοσκοπίας φθορισμού ακτίνων Χ (XRF).

H μέθοδος ΤΕΣΣ (Τεχνολογίες Ενσωματωμένης Στοιχειακής Σήμανσης), η οποία προέκυψε έπειτα από σημαντική ερευνητική εργασία Ελλήνων επιστημόνων και ήδη βρίσκει εφαρμογές τόσο σε πιστά αντίγραφα αντικειμένων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, όσο και στα ίδια τα πρωτότυπα, μπορεί να αποκαλύψει εύκολα και γρήγορα την πραγματική προέλευσή τους, συμβάλλοντας στον περιορισμό της μάστιγας της αρχαιοκαπηλείας.

Η ισχύς εν τη ενώσει

Η μέθοδος ΤΕΣΣ αναπτύχθηκε χάρη στη συνεργασία τριών ελληνικών φορέων: του Ινστιτούτου Πυρηνικής Φυσικής του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» που συνεισέφερε την τεχνολογία, της εταιρίας ΘΕΤΙΣ Authentic που άνοιξε την πόρτα στη νανοτεχνολογία και του Μουσείου Μπενάκη που κατέθεσε στην κοινή προσπάθεια την τεράστια τεχνογνωσία του στη συντήρηση έργων τέχνης.
Το σχετικό ερευνητικό πρόγραμμα (που «πάτησε» στα αποτελέσματα του προηγούμενου προγράμματος CERAMED, του 6ου Προγράμματος Πλαισίου, με αντικείμενο την παραγωγή τεχνολογικά πιστών αντιγράφων κεραμικών της Μεσογείου, τα οποία θα χαρακτηρίζονταν museum quality) χρηματοδοτήθηκε με κάτι περισσότερο από 300.000 € από τη Γενική Γραμματεία ΄Ερευνας & Τεχνολογίας του τότε (καθώς ξεκίνησε το 2006 και ολοκληρώθηκε δυο χρόνια αργότερα) υπουργείου Ανάπτυξης και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης της ΕΕ.
Η γνώση που αποκτήθηκε αξιοποιήθηκε με τον καλύτερο τρόπο και τα αποτελέσματά της έρευνας εφαρμόζονται πλέον στην πράξη, κυρίως στις σύγχρονες κεραμικές αναπαραγωγές που κατασκευάζει η ΘΕΤΙΣ, ικανοποιώντας το τρίπτυχο «ανάλυση-ανάκτηση-αναβίωση», οι οποίες διατίθενται από τα πωλητήρια μεγάλων μουσείων της Αθήνας, όπως το Μουσείο Μπενάκη, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και το Νέο Μουσείο Ακρόπολης.
Μάλιστα, τα ιχνοστοιχεία (οξείδια μετάλλων, σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις, οι οποίες δεν επηρεάζουν τις ιδιότητες των αντικειμένων που σημαίνονται με αυτά) περιέχονται στα αργιλικά χρώματα που ετοιμάζονται στο μικρό εργαστήριο της εταιρίας και χρησιμοποιούνται για τη βαφή των αγγείων.
Όπως μας είπε η ιδρύτρια και επιστημονική υπεύθυνη της ΘΕΤΙΣ, Ελένη Αλούπη χημικός αρχαιομέτρης η ίδια, η τεχνική που ακολουθείται σήμερα δεν διαφέρει καθόλου από την παλιά: η διακόσμηση στα τεχνολογικά αυθεντικά αντίγραφα γίνεται πριν από την όπτηση (δηλ. το ψήσιμο στον ειδικό φούρνο). Η υψηλή θερμοκρασία που επικρατεί εκεί, υαλοποιεί το στρώμα της βαφής, που παίρνει την τελική του απόχρωση, παγιδεύοντας ταυτόχρονα τον ιχνηθέτη, ο οποίος είναι αδύνατο να αφαιρεθεί, στη συνέχεια.
Τι γίνεται, όμως, σε άλλες μορφές πολύτιμων έργων τέχνης, στα γυαλιά, στα μεταλλικά αντικείμενα, στους πίνακες; Ο Βασίλης Πασχάλης, από το τμήμα συντήρησης του Μουσείου Μπενάκη, έχει έτοιμη την απάντηση: εκεί, οι ιχνηθέτες προστίθενται στα υλικά της συντήρησης, τα βερνίκια ή τις χρωστικές, που ο ίδιος και οι συνάδελφοί του χρησιμοποιούν για την αποκατάσταση υλικά που τα δουλεύουν χρόνια, είναι σίγουροι για τη χρήση τους και τη συμπεριφορά τους και, το κυριότερο, μπορούν εύκολα να προστεθούν σε πρώτο χρόνο και να αφαιρεθούν σε δεύτερο.

Φορητότητα και ευκολία

Οι εγκαταστάσεις φασματοσκοπίας που είδαμε και περιλάβαμε στο συνοδευτικό βίντεο ήταν τόσο σταθερές (όπως αυτή που μας έδειξε στο «Δημόκριτο» ο επικεφαλής ερευνητής και υπεύθυνος του Εργαστηρίου Ανάλυσης Υλικών του Ινστιτούτου Πυρηνικής Φυσικής, Ανδρέας Καρύδας, η οποία συνεργάζεται με τον μοναδικό στη χώρα μας ιοντικό επιταχυντή, τον πασίγνωστο TANDEM), όσο και φορητές (όπως το πρωτότυπο σύστημα που έχει παραδοθεί και λειτουργεί στο εργαστήριο του Μουσείου Μπενάκη)
Όμως, στόχος της ελληνικής ερευνητικής ομάδας είναι η συνεργασία του ΤΕΣΣ με συσκευές χειρός -εύχρηστες, μικρές σε μέγεθος και προσιτές στην τιμή- που έχουν ήδη κάνει την εμφάνισή τους στη διεθνή αγορά, καθώς κάτι τέτοιο θα επιτρέψει (με δεδομένη την απλή λειτουργία τους, χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις από πλευράς τεχνογνωσίας για το χρήστη), την εφαρμογή της μεθόδου και από μη επιστημονικό προσωπικό...
Η κ. Αλούπη οραματίζεται ως πιθανούς χρήστες το προσωπικό των μουσείων σε όλη την γκάμα από τους επιστήμονες ως τους φύλακες, τους αστυνομικούς αλλά και τους τελωνειακούς υπαλλήλους, που είναι οι καθ' ύλην αρμόδιοι για τον έλεγχο των «εισερχομένων και εξερχομένων» στα σύνορα της χώρας. Για την αποτελεσματική χρήση εκ μέρους τους, αρκεί μια ολιγοήμερη εκπαίδευση, όπως μας διαβεβαίωσαν όλοι οι συντελεστές του προγράμματος.

Το μέλλον και το κέρδος

Η εφαμογή της τεχνολογίας στον πολιτισμό, δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση. Η δυσπιστία είναι έντονη στο χώρο. Όμως, η «ελληνική λύση» δοκιμάστηκε ήδη με επιτυχία, ειδικά στο πλαίσιο της συνεργασίας της με τις φορητές συσκευές ανίχνευσης που προαναφέρθηκαν και το μέλλον είναι ευοίωνο.
Μπορεί το ΤΕΣΣ να δώσει λύση στο πρόβλημα της αρχαιοκαπηλείας; Από μόνο του, σίγουρα όχι... Ο πόλεμος μεταξύ καλού και κακού δεν θα τελειώσει ποτέ και σ' αυτό το χώρο!
Όμως, μπορεί σίγουρα να συμβάλει στον περιορισμό της, κάνοντας τη ζωή των κακόβουλων δυσκολότερη. Λίγο κέρδος είναι αυτό, νομίζετε;

pathfinder